Ở làng Cù tôi về đêm lũ dế như có ý muốn chiếm đoạt cả không gian lẫn thời gian của con người. Chúng ca hát suốt đêm. Và đi đến đâu cũng nghe thấy tiếng dế. Có một trăm lẻ một loài dế đang cư ngụ ở làng Cù tôi. Nhưng chỉ đơn cử ra đây vài ba loài ít nhiều có dính dáng đến cuộc đối thoại của tôi. Chẳng hiểu ở chỗ ông Tô Hoài nhà văn, lũ dế mèn hoạt động ra sao để ông viết được cả một cuộc phiêu lưu của chúng. Nhưng ở làng Cù tôi thì dế mèn chẳng xếp vào hạng nào. Đồ dế mèn ! Đó là khi người ta nói đến những sự vật quá nhỏ bé. Còn dế cơm với dế duỗi, thì ngay cả làm thức nhắm, các tay bợm rượu cũng không màng. Rồi còn cả những dế lửa, dế nâu, dế mành … vân vân. Rốt cuộc, đáng kể nhất vẫn là dế than. Cuộc đối thoại của tôi là với dế than. Nói đến dế là đụng tới thứ kiến thức kinh điển về dế của thời thơ ấu của tôi. Chọi dế. Niềm vui lớn nhất của tuổi thơ bọn tôi hồi ấy. Xuân hạ thu đông, mùa nào với bọn trẻ chúng tôi cũng là mùa chọi dế. Đã lâm vào cuộc chiến này, thì bọn trẻ chúng tôi ngày nào cũng phải ra đồng làng, các gò hoang, các vùng đất hoang… để săn lùng tuyển lựa dế chiến. Lũ dế than đối với bọn trẻ chúng tôi thuở ấy tựa những chàng trai tráng trước cuộc tổng động binh của đất nước. Cả một thời thơ ấu tôi như dành hết cho việc tuyển chọn dế, chọi dế. Tôi cũng rất hiếu chiến. Như hết thảy lũ trẻ cùng lứa trong làng. Chẳng lẽ đây là thứ ký ức loài giống đã truyền lại cho bọn trẻ chúng tôi? Và trời đất ơi, giờ đây là tôi lại đi cãi cọ với con dế than, anh chiến binh dũng cảm nhất của tôi thời ấy, anh chiến binh đã trốn khỏi nơi tôi giam nhốt, ba mươi bốn năm trốn ở bờ hè nhà tôi, rồi bỗng một hôm chường mặt ra tranh luận với tôi về thế giới. Ngươi muốn hỏi ta thứ gì thì cứ hỏi. Tôi nói với con dế than, và cảm thấy rất bực mình. Con dế than liền to tiếng với tôi : Này, hãy ăn nói cho tử tế nghe không, bỡi khi anh bắt ta làm tên lính chiến cho anh thì ta đã là kẻ trưởng thành. Con dế than không còn gọi tôi là “cậu chủ nhỏ” như hồi ấy, mà gọi là anh. Tôi ngớ ra. Một thằng dế nhỏ xíu lúc ấy vốn đã là kẻ trưởng thành ? Cứ cho lúc ấy hắn mười tám đôi mươi, cộng với ba mươi bốn năm trốn ở bờ hè nhà tôi, tính ra con dế đã hơn năm chục tuổi. Tôi rất tức, vì chẳng còn nhớ là ông Darwin đã có nói về loài dế than hay không. Một con dế than sống được chừng ấy tuổi đời hay sao? Nhưng chính là loài người các anh đã bắt chước loài dế bọn ta đấy ạ. Con dế than bỗng phát biểu một câu khiến tôi choán váng đầu óc. Này nhé, vào các mùa lũ lụt là loài người các anh thừa cơ hội, rủ nhau đi vớt loài dế bọn ta trong lũ lụt về làm thức ăn, một sự xúc phạm ghê gớm, chẳng phải là bọn ta bị trôi lụt đâu nhé, chỉ muốn khơi gợi cho loài người các anh thứ hình ảnh về thuyền bè đấy, thì chẳng phải nhờ sự khơi gợi của bọn ta, mà ông Noê mới thoát được nạn đại hồng thủy? Con dế than nói như khẳng định một chân lý, khiến tôi cảm thấy vô cùng khó chịu.Thế nhà ngươi có biết loài dế của nhà ngươi từ đâu tiến hóa lên hay không? Từ niềm kiêu hãnh. Con dế than đáp, không cần nghĩ ngợi. Nhưng lúc nào cũng nghe loài người các anh nói đất này là của cha ông các anh để lại, vậy thì đất nào là của loài dế bọn ta, đất nào là của lũ chim bay trên trời bằng cánh và của lũ thú chạy bằng chân ? Tôi nói ông Newton một nhà khoa học lừng danh như thế mà còn nghĩ rằng mình chỉ như một em bé chơi đùa trước vũ trụ, nên tôi không thể trả lời về một vấn đề phức tạp như thế. Hãy thôi đi thói hồ đồ ngông cuồng của loài người các anh, làm sao các người lại dám vơ vào loài giống bọn ta? Vơ vào cái gì? Thì chẳng phải các anh thường gọi đám người hèn hạ xấu xa của các anh là giun dế đó sao, ta nói cho các anh biết loài giống bọn ta sinh ra là để ca ngợi cỏ cây ca ngợi mặt đất và bầu trời, bọn ta sinh ra là để ca hát, chứ không phải để làm điều hèn hạ như loài người các anh, hãy thôi đi thói vơ vào ấy đi. Tôi nói đấy chẳng qua cũng chỉ là chỗ hạn chế về hiểu biết của loài người mới có những ý nghĩ như thế. Hạn chế cái gì, loài người các anh là thứ loài giống tham lam độc ác, luôn muốn làm bá chủ muôn loài, muốn làm tàn lụi những loài giống khác. Tôi nói đấy là vấn đề có tính sử học và triết học, nên phải bàn luận về lâu về dài, chứ chẳng phải đối thoại như thế này là xong xuôi mọi việc. Triết học cái gì, sử học cái gì, hãy dẹp đi thói ăn nói vặn vẹo của loài người các anh khiến cho mọi sự trở nên rối rắm. Con dế than chợt thét lên. Rồi đủng đỉnh bước vào đêm tối. Tôi thấy tức ói máu. Và cố gạt đi trong nghĩ ngợi cái ý tưởng cho rằng trong năm mươi năm một loài dế là dế than có thể tiến hóa lên thành một sinh vật có thể đối thoại với con người? Nếu như thế, thì chẳng lẽ trong vòng năm mươi năm, loài người cũng có thể tiến hóa lên thành một loài giống khác, và ai cấm không tiến hóa lên thành giun dế? Tôi cứ nhắm chặt hai mắt, cố gạt đi thứ ý tưởng vô cùng nguy hiểm ấy.Thật ra thì trí tưởng tượng của tôi đã hành hạ tôi. Để cho một đêm không ngủ.
Giã, 12/11/2014
